به گزارش «خبرنگار پایگاه تحلیلی طلیعه» داوود حسین پور؛ اگر دانشجوی علوم تربیتی باشید حتما درسی با عنوان تربیت در نهج البلاغه را گذرانده‌اید، و اگر نه، شاید از جمله افرادی باشید که ژرفای کلام امیر المومنین در نهج البلاغه شما را هم به این فکر فرو برده است که چگونه می‌توان از این دریای حکمت، گوهر‌های ارزشمندی برای نظر و عمل تربیتی صید نمود. پرسش فوق، محور سوالات ما از دکتر محمد رضا شرفی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران بود، ایشان مقالات و کتاب‌های بسیاری را در زمینه تعلیم و تربیت اسلامی برای مخاطبان دانشگاهی تالیف نموده است و سال‌ها درس‌هایی مانند تربیت اسلامی و تربیت در نهج البلاغه را در مقاطع مختلف دانشگاهی تدریس نموده است.

طلیعه:به نظر حضرتعالی کتاب شریف نهج البلاغه در مقایسه با کتب روایی و منابع دینی دیگر حائز چه ویژگی‌های متمایزی است؟ ضرورت پرداختن به نهج البلاغه به عنوان منبع مطالعات تربیتی چیست؟

از چند حیث می‌توان ویژگی‌های ذیل را برای نهج البلاغه بیان کرد؛ نخست اینکه نهج البلاغه در مرتبه‌ای بعد از قرآن و کلام پیامبر اکرم صلی الله و علیه و آله قرار دارد و هیچ متن و منبع دیگری را در دین اسلام نمی‌توان نام برد که در چنین جایگاهی قرار گیرد. دوم آنکه جاذبه‌های ادبی، اخلاقی، عرفانی و اعتقادی نهج البلاغه به گونه‌ای است که با وجود آنکه یک متن دینی در حکمت اسلام است، توانسته توجه بسیاری از اندیشمندان غیر مسلمان را نیز به خود جلب نماید و هیچ منبع دینی دیگری را نمی‌توان در این تراز نام برد. سوم آنکه تنوع بی‌نظیر مباحث نهج البلاغه که طیف وسیعی از مباحث اعتقادی، اخلاقی، کلامی، عرفانی، نظامی، اجتماعی، سیاسی، تربیتی، زیبایی‌شناسی و نظایر آن‌ها در بر می‌گیرد، در منابع دینی دیگر مشاهده نمی‌شود. چهارم اینکه اتقان، قاطعیت و صراحت در کلام امام علی علیه السلام، از ارتباط آن حضرت با منبع وحی یعنی خدواند، و سفیر وحی یعنی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نشان دارد و مویدی بر استواری، استحکام و خلل ناپذیری مطالب آن است. پنجم، آنکه عبارتی که از آن حضرت در خطبه ۱۸۹ آمده است، از هیچ شخص دیگری بیان نشده که فرمود:‌ای مردم پیش از آنکه مرا از دست دهید از من بپرسید زیرا من به راه‌های آسمان از راه‌های زمین آگاه ترم؛ همه این موارد نهج البلاغه را اثری منحصر به فرد و بی‌بدیل می‌کند.

طلیعه:در پژوهش‌های تربیتی معمولا از چه ابعاد و با چه رویکردهایی می‌توان به سراغ نهج البلاغه رفت؟ کدام عرصه‌های مغفول‌تر است؟

خوشبختانه در برخی ابعاد تربیتی نظیر تربیت عقلانی، تربیت اجتماعی، تربیت سیاسی پژوهش‌هایی انجام شده است که از حیث ساختار و محتوا، قابل تقدیر است ولی در پاره‌ای از عرصه‌ها نظیر تربیت معنوی، تربیت عرفانی، تربیت عاطفی پژوهش‌های چندانی انجام نشده که نیاز به کار جدی احساس می‌شود. از حیث رویکردهای متفاوت نیز می‌توان از مقوله‌هایی نظیر هنر در نهج البلاغه، زیبایی‌شناسی در نهج البلاغه، مهارتهای زندگی اجتماعی در نهج البلاغه و نیز به مباحث تطبیقی می‌توان اشاره کرد که به بررسی مفاهیم و مولفه‌های اثرگذار بر تربیت از دیدگاه نهج البلاغه و یک دیدگاه رقیب اهتمام ورزد.

طلیعه:در صورت امکان چند نمونه از کارهای پژوهشی شاخصی که مبتنی بر نهج البلاغه انجام شده‌اند را معرفی بفرمایید و توضیح دهید که چه برجستگی‌هایی دارند.

در مباحث عقیدتی و کلامی می‌توان به اثر بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه از شیخ محمد تقی تستری اشاره کرد که در باب توحید و مباحث کلامی دیگر بحث نموده است. همچنین کتاب الهیات در نهج البلاغه اثر آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی نیز از کتاب خواندنی در این حوزه است. در مباحث فلسفی کتاب حکمت الهی در نهج البلاغه اثر دکتر محمد مفتح، کتاب حکمت نظری در نهج البلاغه اثر آیت الله جوادی آملی و کتاب الامام علی و الفلسفه الزمنیه اثر فرح موسی که دار البلاغه بیروت آن را چاپ نموده است و کتاب علم النفس فی نهج البلاغه اثر هاشم حسین ناصر المحنک کتاب‌های ارزشمندی هستند.

در مباحث عرفانی نیز می‌توان به کتاب انسان کامل در نهج البلاغه اثر آیت الله حسن‌زاده آملی و کتاب سلوک و شهود در نهج البلاغه اثر محمد جواد رودگر اشاره کرد. در مباحث جامعه و تاریخ کتاب‌های فی الفکر الاجتماعی عند الامام علی علیه السلام اثر عبدالرضازبیدی و کتاب الاغراض الاجتماعیه فی نهج البلاغه اثر محمد حسین العاملی کتاب کالبد شکافی فتنه، جامعه‌شناسی شورش¬های اجتماعی از دیدگاه حضرت علی علیه اسلامی اثر منصور طبیعی که سال ۱۳۸۱ به تحریر در آمده و کتاب نیم قرن از تاریخ اسلام در آینه نهج البلاغه اثر عبدالمجید معادیخواه کتاب‌های بسیار مفیدی هستند. در مباحث سیاسی کتاب نظرات سیاسی در نهج البلاغه از دکتر محمد حسین مشایخ فریدنی که در بنیاد نهج البلاغه در سال ۱۳۶۶ پژوهش و چاپ شده است. دو کتاب دولت آفتاب و حکومت حکمت اثر مصطفی دلشاد تهرانی منابع خوبی برای مطالعه‌اند. در مباحث اخلاق و سیره نیز کتاب اخلاق اسلامی در نهج البلاغه اثر آیت الله مکارم شیرازی، کتاب طائر فرخ پی اثر مصطفی دلشاد تهرانی وکتاب اخلاق در نهج البلاغه اثر سید کاظم ارفع کتاب‌های بسیار خوبی هستند. و بالاخره در مباحث تربیتی کتاب مشرب مهر اثر مصطفی دلشاد تهرانی، کتاب سلوک علوی اثر سید حسن اسحاقی و کتاب تعلیم و تربیت در نهج البلاغه از عبدالحمید زهادت بسیار خواندی‌اند.

طلیعه:موانع و چالشهایی که بر سر راه پژوهش‌های تربیتی مبتنی بر نهج البلاغه وجود دارد، چیست؟ معمولا دانشجویان و اساتید با چه مشکلاتی از جهت روشی، محتوایی و ساختاری مواجه‌اند؟

از حیث روشی عدم آشنایی باشیوه تتبع و تحقیق در نهج البلاغه مشکل اصلی است که البته با وجود آثاری مثل الدلیل الی موضوعات نهج البلاغه و الهادی الی موضوعات نهج البلاغه و فرهنگ موضوعات نهج البلاغه تاثیر فراوانی بر رفع چنین مشکلی دارد. همچنین عدم آ‌شناسی با شیوه‌های تربیتی و تجزیه‌ای، موضوعی و تطبیقی برای پژوهش در نهج البلاغه، کار را برای برخی علاقه مندان به جهت گستردگی و تنوع مطالب دشوار می‌نمایاند. مسئله سوم عدم آ‌شناسی با کتاب‌های ضروری جهت ورود به نهج البلاغه نظیر کتاب‌های لغت، شرح و تفسیر روان مباحث نهج البلاغه و… است. نکته دیگر عدم اطلاع از پیش¬نیاز معرف نهج البلاغه نظیر مباحث تاریخی، اعتقادی، سیره، امام‌شناسی و امثال آن و بالاخره عدم اطلاع از مباحثی نظیر روش فهم حدیث و زیرمجموعه‌های آن نظیر تشکیل خانواده حدیث برای فهم حدیث است.

طلیعه:یکی از انتقادهایی که به پژوهش‌هایی این چنینی که مبتنی بر متون دینی است، وارد می‌کنند، عدم کارایی یافته‌های آنهاست. نظر شما در این باره چیست؟ چطور می‌شود کارایی این پژوهش‌ها را افزایش داد؟ در صورت امکان نمونه‌هایی از کارایی معارف نهج البلاغه در حل مسائل تربیتی ذکر بفرمایید.

به نظر می‌رسد سه ویژگی مهم نهج البلاغه از دیدگاه برخی اندیشمندان «جامعیت»، «عینیت» و «ابدیت» آن و معنای آن است و معنای آن ناظر بودن مباحث این کتاب به هر عصر، هر جمعی و هر فرهنگی است. لذا چون برخی پژوهش‌های انجام شده در نهج البلاغه نتوانسته به مرز پیشنهادات کاربردی برسد و راهکارهایی برای زندگی بشر معاصر ارائه نماید، این شبه ایجاد شده است که کارایی معارف آن محدود می‌باشد. اگر پژوهش‌های ناظر به یک مساله محدود، خاص و مشخص بوده و از «کلیت» فاصله گیرد، امکان بررسی عمیق‌تر را پیدا می‌کند و می‌توان از آن به پیشنهادات کاربردی رسید. به عنوان نمونه یکی از راهکارهای موثر در مسائل تربیتی ایجاد بینش است. مثلا برای تقویت نیروی تحمل در برابر شدائد باید از زندگی بامعنا، درک و برداشت روشنی داشت. حضرت در دو دسته از مطالب نهج البلاغه، ابتدا به نفی پوچی از زندگی دنیا می‌پردازند و سپس به هدفداری ومعنا داشتن زندگی. ارائه چنین بینشی به متربی، قدرت مقاومت در برابر شدائد را افزایش می‌دهد.

طلیعه:پیشنهاد شما به دانشجویان رشته‌های مختلف علوم تربیتی در رابطه با مطالعۀ تربیتی نهج البلاغه چیست؟ چه راهکارهای عملیاتی را توصیه می‌کنید؟

اولین پیشنهاد آن است که در بدو ورود به رشته‌های مختلف علوم تربتی، سعی کنند که «مسئله یابی» را در پژوهش جدی بگیرند. توضیح آنکه از لابلای موضوعاتی که به عنوان مشکل یا چالش جدی در تعلیم و تربیت مطرح است، یک یا دو موضوع را که مهم‌تر است در نظر گرفته و گزارش‌ها، مقالات و سمینارهای خود را پیرامون آن متمرکز نموده و در مقطع کار‌شناسی ارشد یا دکترا، موضوع مورد نظر خود را در قالب پیشنهادی برای پایان نامه و یا رساله ارائه نمایند. در مرحله بعد، با مراجعه به راهنمای موضوعی نهج البلاغه و کتاب¬هایی نظیر «الدلیل» و «الهادی» و آثاری که مباحث نهج البلاغه را حول موضوعات مشخصی سامان دهی نموده است. با دامنه، تنوع و ماهیت موضوعات این کتاب آشنا شوند. به عنوان مثال آقای علی انصاریان در کتاب «الدلیل الی موضوعات نهج البلاغه»، فهرستی موضوعی در ۷ بخش به شرح زیر ارائه نموده است.
１- الهیات و کائنات ۲- نبوت و انبیاء ۳- عقاید و احکام ۴- امامت وخلافت ۵- تاریخ ۶- اجتماع و سیاست و اقتصاد و ۷- اخلاق.

همچنین استاد مطهری نهج البلاغه را در ۱۴ موضوع کلی ذیل خلاصه نموده‌اند: ۱- الهیات و ماوراء الطبیعه ۲- سلوک و عبادت ۳- حکومت و عدالت ۴- اهلبیت و خلافت ۵- موعظه و حکمت ۶- دنیا و دنیاپرستی ۷- حماسه و شجاعت ۸- ملاحم و مغیبات ۹) دعا و مناجات ۱۰- شکایت و انتقاد از مردم زمان ۱۱- اصول اجتماعی ۱۲- اسلام و قرآن ۱۳- اخلاق و تهدیب نفس ۱۴- شخصیت‌ها.

همچنین دکتر صالح برای نهج البلاغه ۲۰ فهرست تهیه نموده که برخی از این فهارس بیانگر موضوعات مطروحه هستند. محمد دشتی نیز موضوعات نهج البلاغه را در انتهای ترجمه خویش آورده که شمار آن به سیزده هزار می‌رسد.

در مرحله بعد با جست‌و‌جوی موضوعی در نهج البلاغه، عناوینی که با «مسئله پژوهش» منطبق بوده و در دایره واژگان کلیدی آن قرار می‌گیرد، مشخص نموده و با مراجعه به چند ترجمه و شرح معتبر نظیر شرح ابن الی الحدید، ابن هیثم بحرانی، علامه تستری و علامه جعفری، سامان دهی نمایند. در خصوص ترجمه می‌توان از ترجمه آقای حسین استادولی نیز به عنوان یک ترجمۀ دقیق و روان یاد کرد.